نوسفراتو: سمفونی رعب و وحشت (۱۹۲۲)

نکتۀ قابل ملاحظۀ این فیلم، شیوه‌پردازی طبیعی آن است که با کم‌ترین هزینۀ ممکن به دست آمده است، زیرا به صورت مستقل تهیه شده بود. مورنا نیز مانند کارگردان‌های اهل اسکاندیناوی که در جریان جنگ به آلمان سرازیر می‌شدند، دلبستگی ویژه‌ای به مناظر طبیعی داشت و غالب صحنه‌های نوسفراتو را در مناظر واقعی در اروپای مرکزی با فیلمبرداری درخشان فریتس آرنو واگنر، فیلم‌برداری کرد. واگنر متخصص فیلم‌برداری واقعگرایانه و تا حدی کم‌کنتراست، با ته‌مایه‌های خاکستری بود. از آن‌جا که فیلم نوسفراتو اساساً فیلمی تریلر (دلهره‌آور) و از نظر ساختار روایی نسبتاً متزلزل است، کارگردان با چینش صحنه‌های پیاپی مسحورکننده، هراسی در بیننده ایجاد می‌کند که از لحاظ «قدرت بیانی»، گیراتر از «مطب دکتر کالیگاری» می‌نماید. اکسپرسیونیسم کالیگاری اساساً مبتنی بر عناصر گرافیکی است، اما نوسفراتو از این لحاظ یک فیلم سینمایی خالص است که بیشتر به زاویه‌های دوربین، نورپردازی و تدوین متکی است تا طراحی صحنه. نوسفراتو، این سرورِ خون‌آشامان، گاه از زاویه‌ای چنان پایین فیلمبرداری شده که بر پردۀ سینما هیولایی عظیم و شیطانی می‌نماید. تعدادی از نماهای فیلم نوسفراتو طوری فیلمبرداری شده‌اند که سایۀ گسترده و زاویه‌دار خون‌آشام بر همۀ اشیاء درون قاب می‌افتد. بسیاری از تصاویر فیلم به‌کلی در عمق، طراحی و چیدمان شده‌اند، به نحوی که حرکت صحنه همزمان و با وضوح در پیش‌زمینه، میان‌زمینه و پس‌زمینه جریان می‌یابد. این نوع ترکیب‌بندی تصاویر، موجب ادغام کاراکتر با منظره می‌شود، که عمدۀ کیفیت «طبیعی بودن» نوسفراتو ناشی از آن است.

ترکیب‌بندی در عمق همچنین اثری درونی و ذهنی ایجاد می‌کند که در خاطر بیننده می‌ماند. در نزدیکی‌های اواخر فیلم، آن‌گاه که شخصیت زن اصلی فیلم با نام اِلِن در پیش‌زمینۀ قاب تصویر به پنجرۀ اتاقش خیره شده و مراسم انتقال تابوت یکی از قربانیان خون‌آشام را تماشا می‌کند، چنان فیلم‌برداری شده که گویی صحنه از میان‌زمینه تا ابدیت گسترش یافته، و بدین‌سان تلخی جنایت‌های نوسفراتو تشدید می‌شود. سایۀ تقسیم‌کنندۀ قاب در این صحنه نیز مؤکد سیه‌بختی نیمی از اهالی شهر است. مورنا و واگنر در این فیلم برای خلق فضایی فوق‌طبیعی، ترفندهای سینمایی‌ای به کار بردند که شاید امروزه پیش پا افتاده به نظر رسند. مثلاً جنگلی که کالسکۀ نوسفراتو را همچون شبح در بر گرفته با استفاده از نگاتیو منفی به دست آمده، و قدرت و سرعت فوق‌طبیعی نوسفراتو با تکنیک فیلم‌برداری قاب‌به‌قاب، به شیوۀ حرکت تندشونده حاصل شده است. با این حال، فیلم نوسفراتو بدون تردید یکی از شوم‌ترین و هراس‌آورترین فیلم‌هایی است که تا کنون ساخته شده است؛ همان گونه که منتقد معروف بلغاری، بلا بالاژ، در جایی نوسفراتو را همچون «سوز منجمدکننده‌ای که از دنیای باقی وزیده است» توصیف می‌کند.

― «تاریخ فیلم‌های روایی سینما». نویسنده: دیوید ا. کوک. مترجم: زنده‌یاد هوشنگ آزادی‌ور. با کمی ویرایش.

دربارۀ ترجمه

حین و قبل از ترجمۀ این فیلم با خودم خیلی کلنجار رفتم که بالاخره از چه لحن و زبانی استفاده کنم. در ترجمۀ میان‌نویس‌های این فیلم با تقریباً ۶ نوع متن سر و کار داریم: ۱- «شرح وقایع» به قلم یکی از کاراکترها که عملاً حکم راوی رو داره، ۲- «کتاب ‹در باب خون‌آشام‌ها›»، ۳- «گفت و گوها»، ۴- «نامه‌نویسی‌ها»، ۵- «ستون روزنامه‌ها»، و ۶- «اسناد و مدارک»
در ترجمۀ همۀ این‌ها بایستی لحن و زبان مناسبی به کار برد. علاوه بر این، باید بازۀ تاریخیِ متن رو هم در نظر بگیریم؛ داستان فیلم در سال ۱۸۳۸ میلادی، یعنی نزدیک به ۲۰۰ سال پیش اتفاق می‌افته و خود فیلم هم نزدیک به ۱۰۰ سال پیش ساخته شده. با یه دو دو تا چهار تا، به این نتیجه می‌رسیم که متنِ مبدأ، یعنی مادۀ خام و اولیۀ کار ترجمه، متنی مبتنی بر تصور مؤلفینِ اثر از یک قرن پیش از خودشونه. حالا منِ مترجم باید یکصد سال بعد، تصور مؤلفینِ اثر از متنی متعلق به یک قرن پیش از خودشون رو بازسازی کنم. شاید یه کم عجیب باشه، ولی منطقِ ترجمه اینو می‌گه.
که البته من سمت همچین کاری نرفتم. چون مخاطب‌های من و در کل ترجمه‌های مستقل اینترنتی، با زبان فارسی روزمره و مستعمل نسل خودشون آشنایی دارن و خواهان نثری امروزی و آسان‌فهم هستن؛ اگر هم مخاطب‌ها رو در نظر نگیریم، خود منِ مترجم از پس همچین هدفِ بزرگ و سنگینی نمی‌تونم بر بیام، چون هنوز دانش ناقصی در این زمینه دارم و تنها با مطالعه و تحقیق چندین و چند ساله می‌تونم به همچین قدرتی در ترجمه برسم؛ که می‌دونم تا اون روز، فرسنگ‌ها فاصله دارم.
خب… بعد از سبک‌ و سنگین کردن مسائل، به این نتیجه رسیدم که نه کاملاً نثری امروزی ارائه بدم، و نه کاملاً نثری مربوط به ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال پیش. بهترین راه اینه که به نحوِ نه‌چندان نامحسوسی با کلماتِ کمی کهنه اما در کالبد جملاتی با ساختاری امروزی و کاملاً آسان‌فهم، حسی از فضای تاریخی به مخاطب برسونم و در عین حال سنگی سرِ راه درک و لذتِ مخاطب هم نذارم. با این روش هم فضای تاریخی رخدادها رو به مخاطب یادآور می‌شم و هم مفاهیم رو بی‌دردسر انتقال می‌دم. وضعیتِ تقریباً دو‑سر‑بُردی به نظر می‌آد، البته اگه درست عمل کنیم و متن نهایی مثل یه جور لحافِ چل‌تکۀ نچسب و سرهم‌بندی‌شده و مصنوعی در نیاد. به هر حال… امیدوارم در این کار موفق بوده باشم و از نتیجه راضی باشید.

دو نکته رو هم باید یادآور بشم:
۱- آوانویسی اسامی خاص با توجه به تلفظ صحیح آلمانی‌شون انجام شده.
۲- در تهیۀ این زیرنویس خودم رو تنها به یک متن محدود نکردم و ترجمه رو با توجه و نگاه به چندین منبع انجام دادم. به ترتیب: ترجمۀ انگلیسی فیلمنامۀ هنریک گلین توسط گرترود ماندر، میان‌نویس انگلیسی نسخۀ بنیاد فیلم بریتانیا، میان‌نویس انگلیسی نسخۀ بنیاد فریدریخ ویلهلم مورنا، زیرنویس انگلیسی نسخۀ نامبرده، و میان‌نویس آلمانی نسخۀ نامبرده. برای نمونه تصاویر زیر رو ببینید: