یادداشتی بر زیرنویسِ فیلمِ «سرزمینِ کوچگردها» (۲۰۲۰)

نسخه‌هایِ گوناگونِ زیرنویس

این زیرنویس را فارغ از این که با کدام انتشاره^[1]ریلیز (release) از فیلم دارایِ هماهنگیِ زمانی است، در چند نسخه منتشر کرده‌ام:

۱) نسخهٔ معمول برایِ افرادِ شنوا
۲) نسخهٔ مخصوصِ ناشنوایان/کم‌شنوایان بدونِ همهٔ و فقط همراه با بخشی از کسره‌هایِ اضافه^[2]‹نشانه‌هایِ اضافه› اصطلاحِ مناسب‌تری است، امّا به گمانم نزدِ بیشترِ خوانندگان، ‹کسره‌هایِ اضافه› اصطلاحِ آشناتر و روشن‌تری‌ست. (HI)
۳) نسخهٔ مخصوصِ ناشنوایان/کم‌شنوایان همراه با همهٔ کسره‌هایِ اضافه (HI.E)
۴) نسخه‌ای مخصوصِ کم‌شنوایان/ناشنوایان همراه با همهٔ کسره‌هایِ اضافه و تعریف‌هایی کوتاه برایِ لغات و عباراتی که شاید کمی ناآشنا یا سخت باشند (HI.E.G) (این نسخه به دلیلِ سنگینیِ کار، در میانهٔ راهِ آماده‌سازی است و هنوز منتشر نشده است)

همهٔ این نسخه‌ها با پسوندهایی که در انتهایِ نامِ پروندهٔ زیرنویس‌ها ذکر کرده‌ام و یا توضیحِ مختصری که در اوّلین خطّ‌ِ هر کدام از زیرنویس‌ها داده‌ام، یافتنی و قابلِ تمایزند.

دربارهٔ زیرنویس و ترجمه

در این زیرنویس، لحظهٔ پدیداری و ناپدیداریِ همهٔ خط‌ها را در تناسب با تعدادِ نویسه‌هایِ درونشان و برش‌هایِ فیلم و درازایِ صوتِ گفته‌ها تنظیم کرده‌ام. همچنین، در برخی از خطوطِ گفت‌وگویی، گفته‌ها را بر خلافِ عادت به جایِ این که زیرِ هم بیاورم، جلویِ یکدیگر آورده‌ام. هدف از این کار، افزایشِ زمانِ پدیداریِ زیرنویس مقابلِ چشمان و خواندنِ آسان‌ترِ نوشته‌ها در مدّتی طولانی‌تر نسبت به شکلِ زیرِ‑هم‑آمده‌شان است. از آن‌جایی که در خطوطِ گفت‌وگویی، هر گفته فقط با ریزخطّی در ابتدایش مشخّص شده است، گاهی ممکن است در این گونه خطوط تشخیصِ گویندهٔ هر گفته سخت بنماید، امّا اساسِ کار را باید بر این بگذارید که هر گفته به ترتیبِ آن صداهایی که از دهانِ شخصیت‌ها در می‌آید، ترجمه شده است. پس هر گاه به کمکِ گوشتان یا چشمتان پی بردید که گوینده عوض شده است، با حرکتِ نگاهتان به سراغِ ریزخطّ‌ِ بعدی بروید. گاهی نیز دلیلِ هم‌ردیفی و هم‌سطریِ برخی گفت‌وگوها این بوده که خواسته‌ام زیرنویس تا جایِ ممکن، کم‌تر سه‌سطره شود. گذشته از این موارد، عنوان و مشخّصاتِ موسیقی‌هایی که در فیلم می‌شنویم را هم در زیرنویس ذکر کرده‌ام؛ البته به جز سه مورد که موسیقیِ زمینهٔ صحنه‌اند و ذکرِ نامشان اهمّیتی نداشت و فقط نگاهِ بیننده را می‌دزدید. نکتهٔ دیگری دربارهٔ زیرنویس به یاد ندارم.

دربارهٔ ترجمه چند نکته گفتنی‌ست. ترجمهٔ «سرزمینِ کوچگردها» را در دسامبرِ ۲۰۲۰، پس از دو بار تماشایِ نسخهٔ پیش‌اکرانِ^[3]اِسکِرینِر (screener) باکیفیتی از فیلم، و همچنین خواندنِ اثرِ نوشتاریِ جسیکا بِرودِر، آغاز کردم. تهِ ذهنم در نظر داشتم هنگامِ ترجمهٔ فیلم، از فیلم‌نامه‌ای بهره ببرم که معمولاً در فصلِ جوایز برایِ برخی از فیلم‌هایِ خوش‌درخشیدهٔ سال منتشر می‌شود، امّا در آن هنگام فیلم‌نامه‌ای برایِ «سرزمینِ کوچگردها» منتشر نشده بود. پس متنی نبود که به آن متّکی باشم و اعتماد کنم، و مشغولِ ترجمه‌اش شوم. پس از ترجمهٔ شنیداریِ قدری از فیلم –کاری که اشتباه است، زیرا درصدی از خطا حتّا برایِ آن کسی که زبانِ مادری‌اش همسانِ زبانِ به‌کاررفته در فیلم است، وجود دارد–، بالأخره زیرنویسِ انگلیسی‌ای برایِ نسخهٔ وب‌پیش‌اکرانِ^[4]وب‌اسکرینر (web-screener/web-scr) فیلم منتشر شد، که متأسّفانه ضعف‌هایی داشت. این زیرنویس را دو کاربرِ اینترنتی با نام‌هایِ «Sub Trader» و «Clarity»، با استفاده از زیرنویسِ اوّلیهٔ دیگری به زبانِ چینی از کاربری به اسمِ «Vansion»، از رویِ فیلم شنیده بودند و پیاده کرده بودند. کارِ این افراد ستودنی بود، امّا ایرادهایی داشت. جدایْ از آن خطوطی که به کل در زیرنویس وجود نداشت، چندین خط اشتباه شنیده و در نتیجه کج پیاده شده بود. در ترجمهٔ فارسی برایِ نسخهٔ پیش‌اکران، این ضعف‌ها را تا آن‌جا که می‌شد، با درکِ شنیداریِ شکسته‌بسته‌ام رفع کردم یا بهبود بخشیدم، امّا کماکان چندین خط بود که ترجمه‌شان نکرده یا با شکّ و همراه با دودلی به فارسی برگردانده بودم. مثلاً در دو جا، ترانه‌هایی را تماماً ترجمه نکرده بودم، زیرا نتوانسته بودم در میانِ خطوطِ این ترانه‌ها یکی‑دو یا بیشتر کلمه را تشخیص دهم، و از آن رو که ترجمهٔ ترانه به تک‌واژه‌ها وابسته است، از ترجمهٔ کلّ‌ِ ترانه خودداری ورزیده بودم. البته ترجمه‌شدگی یا نشدگیِ این خطوط در روایت و داستان چندان تأثیرگذار نبود، امّا به هر حال، این خطوط به ترجمه‌ای یا ترجمه‌ای بهتر نیاز داشتند.
چندی بعد، در اواسطِ فوریهٔ ۲۰۲۱، با انتشارِ کیفیتِ وب‌پخشی^[5]‹وب‌پخش› را در برابرِ ‹وب‌دی‌اِل› (web-dl) به کار برده‌ام. از سامانهٔ درخواسته‌نمایِ^[6]وی‌.اوٚ.دی (VOD) هولو^[7]Hulu و به دنبالِ آن انتشارِ نسخه‌ای رسمی از زیرنویسِ انگلیسیِ فیلم، ترانه‌ها و خطوطِ دیگری که کامل نبود یا با شک ترجمه شده بود را ترجمه و تصحیح کردم، و زیرنویسِ فارسی را با انتشارِ ویراستِ دوّم، کامل‌تر از گذشته گرداندم. با این حال، همچنان خطوطی وجود داشت که حتّا در زیرنویسِ انگلیسی و رسمی نیز ناقص یا اشتباه درج شده بود. این خطوط را اکنون، اواخرِ آوریلِ ۲۰۲۱، با استفاده از زیرنویسِ انگلیسیِ دیگری از فیلم که همراه با کیفیتِ بلورِی منتشر شده است، با نگاهی دوباره به ترجمه‌ام و مقایسه و بررسیِ تفاوت‌ها، تا آن‌جا که می‌شده است، بهبود بخشیده‌ام. از پویا خدیش و مهدیار، دوستانِ مهربانی که پس از انتشارِ ویراستِ دوّم نکاتی را به من گوشزد کردند، صمیمانه متشکّرم. پس از این نیز دست به کار شدم و نسخه‌هایِ دیگری از زیرنویس، مناسبِ نیازهایِ افرادِ ناشنوا/کم‌شنوا تهیه کردم. در این راه، دوستانِ نازنینِ دیگری با بازخوردهایی که صبورانه به من ارزانی داشتند، مرا کمک کردند. اسماعیل، فائزه یاری، مجید، کوروش مرشدی، اسماعیل رستمی، مهدی؛ دستِ این دوستان را دورادور از سرِ تشکّری دلادل محکم می‌فشارم.

سوایِ مسائلی که حولِ روندِ آماده‌سازیِ زیرنویس گفتم، در این ترجمه گرایشی شاید نامعمول و از نظرِ بسیاری غلط داشته‌ام، و آن هم ترجمهٔ برخی از اسامیِ خاصّ و عناوین، به کلمه‌هایی معنادار در فارسی است، نه صداهایی بی‌معنا برایِ فارسی‌زبانان (مشخّص است که مرادم نه هر اسمِ خاصّی، بلکه مثلاً عنوانِ شرکتی‌ست که در میان‌نویسِ ابتداییِ فیلم می‌بینیم، و مواردی همانند). این گونه اسامی را معمولاً با توجّه به تلفّظِ کلمه در زبانِ مبدأ، با الفبایِ زبانِ مقصد بازمی‌نویسند، امّا از آن‌جایی که درکِ معنایِ آن کلمات در درکِ اثری که می‌بینیم نقش دارد و تأثیرگذار است، تلاش کرده‌ام بیشترِ این‌گونه موارد را –تا حدّی که بیننده را از مکانِ وقوعِ داستان کاملاً دور نکند– به کلمه‌ای معنادار در فارسی ترجمه کنم و سپس در گیومه بگذارم تا عنوانِ-چیزی-بودنشان مشخّص باشد. امّا دربارهٔ برخی از این گونه موارد پیروِ روشِ معمول، یعنی ترانویسی بوده‌ام. مثلاً در برگردانِ نامِ وبگاهِ یکی از شخصیت‌هایِ فیلم، به نامِ باب وِلز، یا مواردِ مشابهِ دیگر، آن‌طور که معمول است رفتار کرده‌ام. دربارهٔ ترجمه نیز دیگر نکته‌ای گفتنی به یاد ندارم.

نمایشِ بهترِ زیرنویس

سه-چهار ماه پیش، اوایلِ ژانویهٔ ۲۰۲۱، در تلگرام، پس از اعلامِ رسمی و عمومیِ آغاز ترجمهٔ فیلم –بیشتر برایِ مطّلع ساختنِ مترجم‌هایِ دیگر و پرهیز از موازی‌کاری(!)–، نظرسنجی‌ای بینِ اعضای کانالِ تلگرامی‌ام انجام دادم؛ دربارهٔ این که «در زیرنویس، خطوطِ ‹توضیحات و/یا متونِ محیطی› در کجایِ صفحه‌نمایش باشد؟» و بیشترِ رأی‌دهندگان گفتند که بهتر است «پایین باشد». بنابراین در کلّ‌ِ نسخه‌هایِ این زیرنویس –غیر از نسخه‌ای که همراه با تعاریفی برایِ لغات و عبارات است– همهٔ خطوطِ زیرنویس در پایینِ صفحه‌نمایش قرار دارد و هیچ کجا از برچسبِ ‹ترازبندی›/‹موقعیت› برایِ تعیینِ جایگاهِ خطوط بر صفحه‌نمایش استفاده نکرده‌ام و از این بابت ناهماهنگی‌ای در دستگاه‌هایِ گوناگون وجود نخواهد داشت. امّا سه نکته را لازم است بیان کنم تا بتوانید از این زیرنویس، به بهترین شکل بهره ببرید:

• برایِ دوری از هر گونه ناسازگاری و مشکلاتِ احتمالی، از نرم‌افزارِ پخش‌کنندهٔ Pot Player استفاده کنید.
• در همان نر‌م‌افزارِ پات‌پلیر، در بخشِ تنظیماتِ شکل و شمایلِ زیرنویس (Preferences -> Subtitles -> Font Style)، قلم/فوٚنتِ زیرنویس را به آخرین نسخهٔ قلمِ وزیر (=Vazir) تغییر دهید –اگر این قلم را ندارید، از این‌جا یا این‌جا بگیرید و نصب کنید– و اندازهٔ قلم را هم حدّ‌ِ اکثر تا ۲۱ واحد انتخاب کنید، تا که در خطوطِ طولانی، طولِ سطر از اندازهٔ صفحه‌نمایشتان –که نسبتِ طول و عرضش ۱٫۷۸ به ۱، یا ۱۶ به ۹ است– تجاوز نکند؛ زیرا در صورتِ بروزِ چنین چیزی، برخی خطوطِ طولانی‌تر و پُرنویسه‌تر، به‌هم‌ریخته دیده می‌شود.
• ما اگر فیلمی که می‌بینیم به زبانی باشد که بر آن مسلّط نیستیم، یا به دوبله پناه می‌بریم، یا به زیرنویس. دوبله صدا را ‹متفاوت› می‌کند، که حدّ‌ِ اقل نیمی از فیلم است، و در این صورت از خلوصِ(!) آن‌چه به دستمان می‌رسد بسیار کاسته می‌شود. زیرنویس امّا با صدا کاری ندارد و تنها بخشی از پایینِ تصویر را اشغال می‌کند. این حجمِ اشغال، گاهی در این زیرنویسی که در اختیارِ شماست، ‹سه‌سطری› می‌گردد و هر چند کم و بخشودنی‌ست، اما به هر حال زیرنویس واردِ بخشی از تصویر می‌شود. برایِ رفعِ این مشکل و افزایشِ خلوصِ(!) آن‌چه به دستتان می‌رسد –البته مسلّماً بدونِ درنظرگیریِ بلایی که زیرنویس بر سرِ نقطهٔ‌توجّهِ بیننده می‌آورد– باید چنین کنید: در همان نرم‌افزارِ پات‌پلیر، پس از آن که در مرحلهٔ قبلی اندازهٔ زیرنویس را حدّ‌ِ اکثر ۲۱ واحد تعیین کردید، با نگه داشتنِ کلیدِ Alt و فشردنِ عددِ 2 (در قسمتِ ماشین‌حسابِ صفحه‌کلید)، زیرنویس را به اندازهٔ کافی پایین بیاورید. همان ترکیب، امّا با عددِ 8، زیرنویس را بالاتر می‌برد. اگر صفحه‌کلیدتان ماشین‌حساب ندارد، به بخشِ تنظیماتِ شکل و شمایلِ زیرنویس بروید و مقدارِ Bottom Margin را رویِ عددی نزدیک به صفر بگذارید. حالا که زیرنویس را پایین‌تر آوردید، باید قابِ فیلم را نیز با نگه داشتنِ کلیدِ Control و فشردنِ عددِ 8 یا حتّا جهتِ ↑، به اندازهٔ کافی بالاتر از زیرنویس ببرید تا تداخلی میانِ متنِ زیرنویس و تصویر ایجاد نشود. همان‌طور که مشخّص است، این روش فقط مناسبِ فیلم‌هایی‌ست که از زیر و بالا همهٔ صفحه‌نمایش را در بر نمی‌گیرند. پس از انجامِ این کارها، تا حدّ‌ِ زیادی محتمل است که از نتیجه راضی نباشید و فاصله‌گیریِ نسبیِ قاب و زیرنویس، تجربهٔ تماشا را برایتان سخت کند. اگر چنین است، به حالتِ قبلی و همیشگی یا حالتی که برایِ شما مناسب است، بازگردید.

همهٔ این موارد در شرایطی‌ست که شما برایِ تماشایِ فیلم، سراغِ رایانهٔ شخصی و لپتاپ بروید و از این گونه دستگاه‌ها استفاده کنید. اگر به هر دلیلی مجبورید به وسیلهٔ تلفنِ همراه، که اندازهٔ کوچکش خود به خود از جزئیاتِ آن‌چه پیداست می‌کاهد، این اثر را ببینید، نرم‌افزارِ پخش‌کنندهٔ VLC گزینهٔ مناسبی‌ست برایِ نمایشِ درست و کاملِ زیرنویس. همچنین اگر علاقه‌مندید با استفاده از تلویزیون یا هر نمایشگرِ عریضِ دیگری به تماشایِ این اثر بنشینید، پیشنهاد می‌کنم شرایطی فراهم کنید که پردازش و پخشِ فیلم توسّطِ رایانه/لپتاپ انجام شود و تلویزیون/نمایشگر در این میان تنها نقشِ نمایش‌دهنده را عهده‌دار باشد، نه پردازشگرِ فیلم و زیرنویس؛ زیرا در این صورت بر شکل و شمایلِ زیرنویس تسلّطِ بیشتری دارید و می‌توانید آن را به شکلی که پیش از این گفتم یا هر شکلِ دلخواهی در بیاورید و سپس آن را همراه با فیلم ببینید. با اتّصالِ مستقیمِ تلویزیون/نمایشگر به رایانه/لپتاپ، یا روش‌هایِ غیرمستقیم، مانندِ DLNA، این امر شدنی‌ست.

دربارهٔ رسم‌الخط/زبان‌نگاره در این زیرنویس

در این زیرنویس، آوایِ /o/ –چه کشیده، چه کوتاه– در اسامیِ خاصِ‌ّ غیرِفارسی و بعضاً در برخی دیگر واژه‌ها، با نویسهٔ ‹ۆ› بازنمایی شده است؛ مثلاً در واژه‌هایِ ‹آمازۆن›، ‹بۆ›، ‹لودۆویکۆ اِینائودی›، ‹می‌جۆیی› (گفتاریِ ‹می‌جَوی›) و اندک کلماتِ دیگر که در زیرنویس خواهید دید. علّتِ بازنماییِ آوایِ /o/ با نویسهٔ ‹ۆ› در آن واژه‌هایی که محدوده‌شان را تقریباً مشخّص کردم، کاهشِ بارِ سنگینی‌ست که در طیِ زمان، از برایِ نبودِ حرفی/واتی مسلّم برایِ بازنماییِ مصوّت‌هایِ/واکه‌هایِ کوتاه، که آوایِ /o/ نیز شاملشان است، بر دوشِ حرفِ ‹و› –نمایندهٔ آواهایِ /o/ ،/u/ ،/v|w/، بدونِ احتسابِ واکهٔ ترکیبیِ /ow/– گذاشته‌ایم (مثال: ‹اوستا›، ‹اوستا›، ‹خود›، و حتّا همچنین در واژه‌هایی مانندِ ‹خواب› و ‹خویش› و… که در زبانِ فارسیِ کنونی حرفِ ‹و› در آن‌ها ناملفوظ است). این که ما فارسی‌زبانانِ شنوا تمایل داریم طبقِ اصلِ کم‌کوشی و بنا بر ماهیت و پیشینهٔ خطّمان، هنگامِ نوشتار زیر و زبرِ حروف حرکت و اعرابی ننویسیم نیز در این میان مؤثّر است.

همچنین ترجیح داده‌ام در برخورد با این واژه‌ها، در شرایطی که واجِ /i/ پیش از /y/ آمده است، از دو حرفِ ‹ی› استفاده کنم، به جایِ تنها یک حرفِ ‹ی›؛ بر خلافِ آن‌چه که در فارسی و وام‌واژه‌هایِ اخیراًواردشده به آن معمول است (مانندِ واژه‌هایِ ‹پیاده›، ‹تصفیه› و…، و ‹فیلادلفیا› و ‹رادیو› و…). یکی از این گونه واژه‌ها در این زیرنویس، ‹ویلییام› است. هر چند شاید بهتر باشد که روزی حرفِ دیگری برایِ هر یک از این دو واج (/i/ و /y/) به کار ببریم و تمایزی بینشان ایجاد کنیم، امّا من هم‌اکنون از انجامِ این کار به دلایلی می‌پرهیزم.

از علامتِ تشدید: ‹ــّـ› که نشانگرِ تلفّظِ دوباره و مشدّدِ حرفی در واژه است نیز، در این زیرنویس بر خلافِ بیشترِ زیرنویس‌هایِ گذشته‌ام، تا حدّی که می‌شده است و دقّت داشته‌ام، استفاده کرده‌ام. همچنین کوشیده‌ام تشدیدها را بنا بر آن تلفّظی از واژه که در فارسیِ ایران رواج دارد و از زبانِ شخصیت‌ها طبیعی می‌نماید، بر سرِ حروف بگذارم یا نگذارم؛ و پیروِ تشدیدگذاریِ واژه‌ها طبقِ عادت‌ها و قواعدِ زبانی دیگر جز فارسیِ ایران نباشم. مثلاً ‹عادّی› (با-تشدید در فارسی)، ‹حرّاجی› (با-تشدید در فارسی)، ‹اذیت› (بی‌تشدید در فارسی)، ‹البته› (بی‌تشدید در فارسی) و… در قیاس با زبان‌هایِ عربی و ترکی و اردو و پشتو و فارسیِ تاجیکستان و فارسیِ افغانستان و دیگر زبان‌ها و گویش‌هایِ –از راه‌هایِ گوناگونی چون همسایگیِ جغرافیایی و خویشاوندیِ زبانی و وام‌گیری و وام‌دهیِ واژگان، و…– نزدیک به فارسیِ ایران.

ذیلِ این یادداشت

• قصدش و زمانش و همچنین توانش را ندارم که کلّ‌ِ کتابِ «سرزمینِ کوچگردها:…» را ترجمه کنم، و هدف از ترجمهٔ این فیلم نیز این نبوده که در انتها کالایی از کلاهم در بیاورم و به شما بفروشم.
• از آن دوستی که نسخهٔ باکیفیتی از فیلم را برایِ ترجمه در اختیارم قرار داد، متشکّرم.
• هر ایراد و مشکلی را که در ترجمه و زیرنویس و این متن دیدید، بی‌تعارف از طریقِ بخشِ تماس به گوشم برسانید؛ حتّا اگر از نظرتان آن لغزش‌هایی که می‌بینید بسیار بی‌اهمّیت‌اند. همهٔ این گونه موارد را هنگامِ انتشارِ ویرایش(هایِ) بعدیِ زیرنویس بررسی و رفع می‌کنم. پیشاپیش از همکاریِ شما در بهسازیِ این زیرنویسِ همگانی متشکّرم.

ویراستِ اوّلِ زیرنویس در تاریخِ ‎۶ فوریهٔ ۲۰۲۱ (۱۸ بهمنِ ۱۳۹۹)، ویراستِ دوّم در تاریخِ ۲۰ فوریهٔ ۲۰۲۱ (۲ اسفندِ ۱۳۹۹) و ویراستِ سوّم در تاریخِ ۲۷ آوریلِ ۲۰۲۱ (۷ اردیبهشتِ ۲۰۲۱) منتشر شد.